دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر

پاره‌ای فکرها جامعه و جهان را تغییر می‌دهند و برخی تغییرها در جامعه و جهان سبب می‌شوند که فکر فرد دگرگون شود. اما فکر همه افراد همزمان تغییر نمی‌کند و تحول در فکر فرد لزوماً به این معنی نیست که او ناگهان از فکر پیشین دست شسته و به عقیده‌ای یکسر جدید گرویده باشد. فرهنگ جامعه برآیندی است از عقاید ناهمخوانِ مربوط به دوره‌های مختلف و آمیزه‌ای است از فکرهای نامتناجس در ذهن بسیاری افراد. چه بسیار آدم‌ها که همچنان با یک نوع فکر می‌اندیشند و با نوع دیگری از فکر عمل می‌کنند. تغییر فکر فرد نیز همواره داوطلبانه و همراه با رضایت نیست. آیا انسان ابتدا می‌اندیشد، سپس تصمیم می‌گیرد و دست به عمل می‌زند؛ یا در شرایطی ناخواسته قرار می‌گیرد و ناچار از رفتارهایی می‌شود، و سپس برای خلاص شدن از ناسازگاريِ ذهن و واقعیت، و رهایی از تضاد دردناک عقیده و احساس و عمل، فکر خویش را به گونه‌ای تنظیم می‌کند که با شرایط بیرونی تطابق یابد؟ این کتاب مشاهداتی است در تضاد میان پاره‌ای احساس‌ها، گفتارها و رفتارها که ریشه در فکرهای ناهمگن دارند: از جمله، در نگاه به گذشته و دریغ خوردن بر روزگار از دست‌رفته؛ در ارزش‌گذاری بر آثار هنری بر پایه معیارهای ذاتاً متفاوت با یکدیگر؛ در توجه به مسائل زنده‌ی اجتماعی از نظرگاهی اساساً نامربوط به شرایط موجود؛ در تشویق ارتقای طبقاتی در عین بی‌اعتمادی به کسانی که توانسته‌اند از نردبان ترقی بالا بروند؛ و در ستایش پر شورِ درگذشتگانی که کمتر کسی اطمینان دارد جایشان در صدر بهشت باشد.